Voor de laatst gepubliceerde persberichten gaat u naar de contactpagina van Nationale Denktank.

Wij geloven in de frisse blik van jonge denkers. Stichting de Nationale DenkTank organiseert elk jaar een Nationale DenkTank met twintig jonge academici vanuit verschillende studieachtergronden om vier maanden fulltime een maatschappelijk probleem te lijf te gaan. Met een onafhankelijke blik, gedegen analyses en innovatieve ideeën helpt zij de Nederlandse maatschappij vooruit. Het doel van de Nationale DenkTank is niet alleen het uitvoeren van analyses en het aandragen van adviezen en oplossingen, maar vooral ook om deze adviezen en oplossingen daadwerkelijk geïmplementeerd te krijgen. Van de Nationale DenkTank wordt verwacht dat zij de grenzen tussen theoretische modellen en praktische voorstellen overbrugt en vertaalt in maatschappelijke oplossingen en vice versa. Tegelijkertijd bouwt de Nationale DenkTank aan een stevig netwerk van alumni en partners die blijvend met elkaar samenwerken aan maatschappelijke vooruitgang.

Dit jaar buigt de Nationale DenkTank over het vraagstuk: ‘Hoe realiseren we een digitale samenleving die gezond, weerbaar, eerlijk en inclusief is?

Meer informatie over de Nationale DenkTank en resultaten van eerdere jaren zijn te vinden op www.nationale-denktank.nl.

Digitale ontwikkelingen treffen elke Nederlander. We hebben het genoegen om te leven in een tijd van razendsnelle gegevensuitwisseling, wereldwijde communicatie en technische automatisering. Het hoort bij grote vooruitgang. Maar of het nu gaat om de haperende invoering van een algemeen elektronisch patiëntendossier, commercialisering van de jeugd als gevolg van kindermarketing, monopolisering en privacyschendingen door technologische (groot)machten, of de miljoenen Nederlandse digibeten die steeds meer worden geëxcludeerd van de samenleving – het staat inmiddels buiten kijf dat de digitale samenleving ook zorgen baart. En net als met elke grote verandering in de maatschappij speelt zowel de inzet van de overheid als van maatschappelijke organisaties en burgers een belangrijke rol om deze verandering in goede banen te leiden.

Wij, deelnemers van de Nationale DenkTank 2019, bogen ons vier maanden lang fulltime over de kansen die de digitale toekomst ons biedt, alsook de risico’s die hieraan gekoppeld zijn. Met onze uiteenlopende achtergronden en frisse blik gingen we het land in en spraken met experts, organisaties, bedrijven en burgers. We ontdekten op wat voor toekomst we afstevenen en welke risico’s we lopen. Op basis van extensief onderzoek door middel van diepte-interviews, surveys en analyses hebben we met tien oplossingen een visie op de maatschappij van 2040 ontwikkeld. Deze visie is gebouwd rondom de drie kernwaarden die ons inziens het meest onder druk staan en daarom bijzondere aandacht vereisen in het digitale tijdperk:

1. Saamhorigheid
2. Menselijk contact
3. Eerlijke machtsverhoudingen

Er is een onderliggend gevoel van saamhorigheid aanwezig

De laatste decennia is de samenleving in toenemende mate aan het individualiseren en deze trend wordt door de digitalisering versterkt. Hoe kunnen we digitalisering zo inzetten dat we onszelf niet enkel zien als geatomiseerde individuele surfers, maar als burgers ingebed in een familie, gemeenschap, gemeente en land? Wij zien dat juist binnen een vergaand gedigitaliseerde maatschappij van 2040 er extra aandacht moet zijn voor een gevoel van saamhorigheid waarin het bewustzijn leeft dat we van elkaar afhankelijk zijn. Denk aan een woonwijk waar regelmatig offline buurtdiners worden georganiseerd, of buurtbewoners die elkaar via een zorgapp belangeloos hulp bieden. Maar ook op maatschappelijk niveau wensen we een land waar burgers zingeving vinden, dus niet in het etaleren van hun eigen kraampje online, maar juist in het actief inzetten van hun talenten voor anderen in de samenleving. En op het niveau van de zorg dienen patiënten erop te kunnen vertrouwen dat het delen van hun gezondheidsgegevens wordt ingezet om de beste zorg te leveren.

Menselijk contact is de norm

Een van de ingrijpende effecten van digitalisering vinden we binnen het domein van communicatie. We zien dat jongeren in toenemende mate alleen zijn. Ze zijn solistischer omdat digitalisering de dimensies van tijd en afstand heeft vervaagd: je hoeft fysiek niet meer daar te zijn waar de ander is om in contact met elkaar te zijn. Aan de ene kant heeft dat positieve effecten – zo is het alcohol- en wietgebruik afgenomen omdat mensen niet meer bij elkaar komen – maar is de schaduwzijde dat het rijke, meerlagige persoonlijke contact van een tête-à-tête gesprek gereduceerd wordt tot scherm-gemedieerd contact tussen eenlingen. De Nationale DenkTank 2019 bracht elke dinsdagochtend zonder schermtijd door om onderling contact te stimuleren en overprikkeling tegen te gaan. Wij geloven in een toekomst waarbij deze vorm van menselijk contact nog altijd de norm is: waar communicatie niet meer slechts het ‘afwerken van whatsapp-notificaties’ betekent, maar waar communicatie al onderweg op je fiets begint met de voorpret dat je weet dat je straks je vrienden zult omhelzen, en waar intieme gesprekken nog steeds over een goed glas wijn worden gevoerd in plaats van over een toetsenbord.

Eerlijke machtsverhoudingen zijn hersteld

Er zijn in de digitale samenleving scheve machtsverhoudingen ontstaan tussen multinationals (zoals Google en Facebook) enerzijds, en burgers en het maatschappelijk middenveld anderzijds. Grote techbedrijven hebben zó veel macht, dat ze niet meer effectief te reguleren zijn op basis van het nationale debat. Technologische ontwikkeling heeft zich verwijderd van de universiteit en is gecentreerd in commerciële onderzoeksinstituten. De hieruit voortvloeiende erodering van onze privacy, autonomie en politiek burgerschap zorgt voor een ondermijning van onze democratie.

Wij geloven daarom in een wereld waarin ook digitale industrieën eerlijker handelen op het speelveld met de overheid en het publiek. Wij geloven in een maatschappij waar alleen díe data worden verzameld waar de burger mee akkoord gaat. Daar waar het menselijk vermogen tekortschiet zullen technologische algoritmes worden ingezet, maar de besluitvorming op basis daarvan zal  inzichtelijk en toetsbaar moeten zijn voor het brede publiek. Het individu heeft recht op eigen keuzes en eigen regie.

Tijd voor actie

Langzaam begint het tij zich te keren. Onze maatschappij is zich steeds bewuster van de keerzijde van de digitale samenleving. Discussies over waarden, grenzen en zelfs dystopieën zijn aan de orde van de dag, maar aan daden ontbreekt het vaak nog. Laten we de discussie verplaatsen van buzzwords naar concrete initiatieven.  Daarom doen wij drie urgente aanbevelingen aan de politiek:

1. Het is van groot belang dat de technologie van kunstmatige intelligentie inclusiever en transparanter wordt. Technologie is nooit neutraal, en daarom zou technologie een inclusiever wereldbeeld moeten bevatten.
2. Er is meer internationale samenwerking nodig. Het is zaak om een digitale coalitie te vormen met gelijkgestemde landen. In een geglobaliseerde wereld valt als klein land namelijk geen overtuigende vuist meer te maken om digitale dreigingen weerstand te bieden.
3. Sociale ongelijkheid moet hoger op de kabinetsagenda. Digitalisering drijft een wig tussen wit en niet-wit, vrouw en man, en de haves en have-nots. Hernieuwde financiële waardering voor een gelijke en gelijkwaardige samenleving is dus noodzakelijk om welzijn voor eenieder te bewerkstelligen.

De keuze is aan ons. We kunnen meegaan in een digitalisering die zich voortstuwt op een technologische imperatief en een winstgedreven model, of we zetten ons vandaag samen in om een digitale maatschappij te realiseren waarin het fundament bovengenoemde drie kernwaarden bevat. Dit laatste heeft vanzelfsprekend onze voorkeur. Graag zouden we met u in gesprek treden om onze visie werkelijkheid te laten worden.

Hoogachtend, namens de Nationale DenkTank 2019,

Fuuk, Jeffrie en Bruno

Tijdens de analysefase hebben de deelnemers van de Nationale DenkTank 2019 intensief onderzoek gedaan naar verschillende aspecten van de Nederlandse digitale samenleving. Hier vindt u de belangrijkste bevindingen op basis van de vier thema’s die tijdens de analysefase van de Nationale DenkTank 2019 naar voren kwamen. De bevindingen zijn geïdentificeerde knelpunten die opgelost moeten worden om tot een optimale digitale samenleving te komen. De knelpuntenposters met de belangrijkste bevindingen kunt u vinden via https://ndt19.nl/analyse/.

Veerkracht
In het huidige digitale leven van Nederlanders liggen er veel gevaren op de loer. Wij hebben onderzoek gedaan onder scholieren en jonge werkenden om deze risico’s beter in kaart te brengen. De belangrijkste gevolgen van digitaal mediagebruik die we bij deze groepen zien zijn een overdaad aan prikkels, het teveel vergelijken met anderen en een verlies aan zelfcontrole. Digitalisering heeft geleid tot een verhoogde golf aan kortetermijnprikkels die bij ons via het netvlies binnenstromen – dag in dag uit. Uit onze expertinterviews blijkt dat de druk om hierop te moeten reageren zorgt voor een constant aanwezige basisstress, wat op langetermijn zelfs het gehele menselijk functioneren kan ondermijnen. Dat mensen zich met elkaar vergelijken is al zo oud als het jaar kruik, maar veel digitale media zijn nu specifiek zo ontworpen dat er online een negatieve vergelijkingsdrang in de mens naar boven wordt gehaald. Door de selectieve, met optimisme gevulde succesverhalen online, kan digitaal vergelijken leiden tot een negatief zelfbeeld. Als laatste zien we een verminderd vermogen tot digitale zelfcontrole: ongewild schermgebruik en aandachtsroof leiden tot digitale verslaving. Het blijkt dat 60% van de Nederlanders zijn schermtijd zou willen minderen, maar dat dit slechts in de helft van de gevallen lukt (Newcom survey NDT, 2019). Bij scholieren zien we vaak meer dan 5 uur schermtijd per dag waarbij 70% weinig grip ervaart en bijna de helft het vervelend vindt dat ze afgeleid worden door digitale prikkels (Jongeren Online Survey NDT, 2019). Daarnaast zijn tussen de 5 en 11% van de Nederlandse jongeren klinisch verslaafd aan sociale media (Boer & Van den Eijnden, 2018). Uit al deze bevindingen kunnen we concluderen dat veel Nederlandse jongeren lijden aan een verslechterd mentaal welzijn.

Huidige oplossingen doen nu vooral een beroep op de discipline en het doorzettingsvermogen van het individu in plaats van dat er meer systemisch wordt wordt gekeken naar bijvoorbeeld de omgeving of de technologie. Andere obstakels voor mogelijke oplossingen zijn de  impliciete normen van de werkomgeving en de sociale druk om online mee te moeten doen. We denken dat bij de subgroep die weinig grip heeft op hun gebruik en zich matig bewust is van de risico’s, in positieve zin het meest te bereiken valt.

Het is belangrijk dat mensen zich bewust worden van de langetermijneffecten van overprikkeling en online media en daar ook naar handelen 

Inclusie
Het is de normaalste zaak van de wereld om bij het ontwerpen van een gebouw rekening te houden met mensen met een beperking: rolstoeltoegankelijkheid en invalidentoiletten zijn in zowat elke publieke ruimte aanwezig. Uit onderzoek van Stichting Accessibility (Beenen et al, 2018) blijkt dat toegankelijkheid in de digitale wereld echter nog flink achterloopt. Websites zouden volgens de WCAG 2.0 richtlijn aan 50 verschillende criteria moeten voldoen om voor iedereen toegankelijk te zijn, maar geen enkele overheidswebsite voldoet nog aan alle eisen, zelfs met de aankomende wettelijke verplichting van september 2020. Daarnaast blijkt uit onze analyse dat het met de digitale geletterdheid in Nederland niet goed gesteld is. Ruim drie miljoen Nederlanders vallen in de categorie ‘niet digitaal vaardig’, wat betekent dat zij geen e-mail kunnen versturen of kunnen knippen en plakken in een tekstbestand (Europese Commissie, 2017). Verrassend genoeg is het ruime merendeel van deze groep zich hier niet van bewust en dat leidt tot een scala aan problemen. Mensen vinden het juiste aanbod niet voor het aanleren van digitale vaardigheden of vinden het aanbod niet aansprekend genoeg. Bibliotheken zijn bij uitstek dé locatie om vaardigheden bij te leren, maar een grote groep mensen weet dit niet of voelt zich er niet thuis. Naast de capaciteiten om online te kunnen gaan en de toegankelijkheid van die online diensten, speelt ook altijd de vraag: wat als je niet mee wil doen? Loketten verdwijnen en diensten stappen over naar het virtuele. Moeten alternatieven beschikbaar blijven of mag je verwachten van de gehele maatschappij dat het digitale er nu eenmaal bij hoort?

Om iedereen te laten meekomen in de digitale samenleving moeten we bestaande oplossingen beter laten samenkomen met de doelgroep

Gezond
Digitalisering brengt gelukkig niet alleen risico’s, maar ook veel kansen met zich mee. Echter is het wel zaak om die kansen dan ook te benutten, en met name in de gezondheidszorg gebeurt dat nog niet optimaal. Digitalisering geeft bij uitstek mogelijkheden om preventie grootschalig in te zetten, denk aan wearables en gezondheidsapps. Van het totale zorgbudget wordt naar schatting slechts 2,5% besteed aan preventie. Dat komt doordat investeren in preventie een lastig business model kent:  de investering betaalt zich vaak pas op lange termijn uit waardoor de kosten en de baten niet altijd bij dezelfde partij liggen.

Daarnaast loopt de Nederlandse gezondheidszorg hopeloos achter wat betreft medische gegevensuitwisseling. Op de spoedeisende hulp loopt benodigde zorg vertraging op omdat medische gegevens eerst in een ander ziekenhuis moeten worden opgevraagd. Dit hindert zorgverleners niet alleen in het leveren van goede zorg, maar vermindert ook hun werkplezier en kost bovendien onnodig veel geld. Angst voor datalekken heerst doordat ziekenhuizen opdraaien voor de kosten als het misgaat. Daarnaast hebben twee softwareleveranciers bijna de volledige softwaremarkt in handen, waardoor marktwerking ontbreekt en de prikkel om te innoveren wegvalt.

Ook biedt digitalisering kansen om chronisch zieken de eigen regie te geven waar ze juist zo’n behoefte aan hebben. Waar zij momenteel nog voor routine-afspraken naar het ziekenhuis moeten komen, zou dit ook digitaal kunnen gebeuren en kostbare tijd van zowel arts als patiënt kunnen besparen. Dit komt alleen niet van de grond door onder andere starre protocollen en weerstand onder zorgverleners.

Digitalisering vermindert de eigen regie, terwijl die het ook zou kunnen vergroten

Eerlijk
Maar regie speelt breder dan alleen in de zorg. Websites verzamelen continu data. Wetgeving, zoals de Algemene Verordening Gegevensbescherming, die de burger zou moeten beschermen, heeft tot weinig resultaat geleid, omdat het individuele rechten beschermt die bijzonder moeilijk te bekrachtigen zijn. Zelfs als je je data opvraagt, is de data die je terugkrijgt vaak onleesbaar. Mensen accepteren massaal cookies omdat tweederde van de websites dat vereist voor toegang. Daarmee wordt veel data verzameld. Met die verzamelde persoonsgegevens kunnen bedrijven en instanties gedrag beïnvloeden zonder dat burgers het doorhebben. Niet geheel verrassend vindt 94% van de Nederlanders dit een onaangename gang van zaken, maar vreemd genoeg handelen zij daar niet naar: 69% geeft aan privacy belangrijk te vinden, maar 74% gebruikt sociale media toch op wekelijkse basis (Newcom survey).

Ook op het vlak van cybercriminaliteit zien we een paradox tussen bewustzijn en handelen: 55% van de mensen gelooft dat ze voldoende maatregelen nemen tegen cybercriminaliteit, maar ondertussen gebruikt maar een fractie daarvan de daarvoor noodzakelijke cruciale password manager (17%) en veilige VPN verbinding (12%) (Newcom survey). Hierdoor wordt een steeds grotere groep Nederlanders, namelijk 1,2 miljoen, slachtoffer van cybercrime. Maar liefst 200.000 van hen krijgen te maken met interpersoonlijke cybercrime, waaronder stalking, bedreiging en identiteitsfraude (CBS, 2018 digitale veiligheid). Hoewel de slachtoffers hier negatieve gevolgen van ondervinden, bieden de aangewezen instanties geen adequate hulp. Van slechts één op de tien gevallen van cybercrime wordt aangifte gedaan (CBS, 2018 digitale veiligheid). Niet alleen dienen burgers zich dus beter te beveiligen, maar ook (en vooral) instanties. Zij moeten dit probleem structureel gaan aanpakken. De politie moet haar cybercrime capaciteit uitbreiden en hulpdiensten moeten hun scope vergroten om de effecten van cybercrime beter tegen te gaan.

Voor de in deze analyse genoemde knelpunten zijn door de Nationale DenkTank oplossingen ontwikkeld die toewerken naar een optimale digitale samenleving.